I. ΑΚΑΜΑΊΉΣ Η ΑΓΟΡΑ Τ Η Σ Π Ε Λ Λ Α Σ Κ Α Τ Α Τ Ο 1993 Οι αρχαιολογικές εργασίες, που διεξάγονται στην αγορά της Πέλλας, στα βόρεια τον παλιότερου αρχαιολογικού χώρου από την άνοιξη του 1980, συνεχίστηκαν και φέτος με την προώθηση της έρευνας που είχε αρχίσει σε προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους σε τέσσερα πηγάδια εργαστηρίων-καταστημάτων της νότιας πτέρυγας της ανατολικής στοάς 1 . Επίσης ερευνήθηκε το στρώμα καταστροφής έξι καταστημάτων στη νότια στοά και πραγματοποιήθηκαν μικρές διερευνητικές τομές στην ίδια περιοχή. Τέλος, συνεχίστηκε η προσεκτική έρευνα στη νοτιοδυτική γωνία της αγοράς, όπου είχε ήδη εντοπιστεί και ανασκάπτεται δημόσιο κτίριο, που έχει χαρακτηριστεί ως δημόσιο αρχείο2 (Σχ. 1). Σ τ α καλά χρονολογημένα κλειστά σύνολα με ευρήματα από τα κεραμικά εργαστήρια της Πέλλας περιλαμβάνεται μια σειρά από πηγάδια της ανατολικής στοάς, μέσα στα οποία πετάχτηκαν άχρηστα προϊόντα του κεραμεικού της πόλης 3 . Σ ε ένα από αυτά, στο χώρο 3 της ανατολικής πτέρυγας, συνεχίστηκε η έρευνα κατά την ανασκαφική περίοδο του 1993 με αντικειμενικό στόχο την αφαίρεση του συνόλου του γεμίσματος του 4 . Η ολοκλήρωση όμως της έρευνας δεν επιτεύχθηκε. Η αφαίρεση του γεμίσματος του πηγαδιού σταμάτησε σε βάθος 17 μ. από το στόμιο του πηγαδιού, όπου η παχύρρευστη υδαρής λάσπη, που σημείωνε τον εντοπισμό του υδροφόρου ορίζοντα, απαγόρευσε τη συνέχιση των εργασιών για την περίοδο αυτή5. Τ ο γέμισμα του πηγαδιού στο χώρο 3 αποτελείται από λίγα θραύσματα καταλοίπων εργαστηρίων πηλοπλαστικής, από όστρεα, πολλά οστά, σιδερένια αντικείμενα, σκωρίες σιδήρου, χάλκινα αντικείμενα, πολλά νομίσματα, κομμάτια από κονίαμα, λατύπες μαρμάρου, υπολείμματα ψηφιδωτού δαπέδου, κομμάτια από κεραμίδες οροφής, κοκάλινα αντικείμενα, ελάχιστα γυάλινα αντικείμενα, αποσπασματικούς αμφορείς, από τους οποίους οι περισσότεροι είναι θασίτικοι, μολύβδινες και πήλινες 1. Όπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος, η συμπαράσταση του επιστημονικού και τεχνικού προσωπικού της Πέλλας και της Εφορείας γενικότερα ήταν αμέριστη. Πολύ σημαντική ήταν και η προσφορά ομάδας φοιτητών που κάθε χρόνο ασκούνται στο χώρο. Οι θερμές ευχαριστίες σ' όλους είναι αυτονόητες. 2. Για τη βιβλιογραφική ενημέρωση με αναφορές σε παλιότερες εργασίες σχετικά με τις ανασκαφικές δραστηριότητες στην αγορά της Πέλλας, βλ. ΑΕΜΘ 6, 1992, 115 σημ. 7 και Εγνατία 4, 19931994, 231 σημ. 2. 3. Για τη σπουδαιότητα των κλειστών συνόλων για τη δημιουργία σταθερών χρονολογικών ερεισμάτων των μνημείων της περιοχής και όχι μόνον, βλ. τις παρατηρήσεις στο ΑΕΜΘ 6, 1992, 119, σημ. 16. 4. Τ α πρώτα δείγματα από το πηγάδι αυτό παρουσιάστηκαν στο ΑΕΜΘ 6, 1992, 120, Σχ. 4, Εικ. 10-12. Το ένα από τα παραδείγματα εμφανίζει έντονα τα δείγματα της παραμόρφωσης. 5. Ο στόχος αυτός φαινόταν εφικτός, λόγω της γενικής διαπίστωσης της συνεχούς πτώσης του υδροφόρου ορίζοντα στην περιοχή κατά τα τελευταία χρόνια. 184 I. Ακαμάτης αγνύθες. Το μεγαλύτερο όμως μέρος του γεμίσματος περιλαμβάνει υπολείμματα κεραμικού εργαστηρίου, όπως απανθρακωμένα υλικά, στάχτες, μάζες καθαρού πηλού και κυρίως αβαφή και μελαμβαφή κεραμικά προϊόντα. Σ ' αυτά περιλαμβάνονται σκυφίδια, πινάκια, λυχνάρια, λεκάνες, αμφορείς, οινοχόες, ασκοί, υδρίες, κάνθαροι, όλπες, χυτροειδή αγγεία. Η συνεύρεση πολλών νομισμάτων μαζί με την κεραμική μας επιτρέπει μια πρώτη σχετικά ασφαλή χρονολογική παρουσίαση των απορριμμάτων του εργαστηρίου. Τ ο γέμισμα στο ανώτερο στρώμα, κάτω από αυτό του στρώματος καταστροφής του χώρου, χρονολογείται από νομίσματα του Φιλίππου Ε', του Περσέα και των Μακεδόνων (Εικ. 1). Στο στρώμα αυτό ανήκει μια ομάδα αγγείων, σε αρκετά από τα οποία διακρίνονται εργαστηριακά ατυχήματα, όπως παραμορφώσεις, οπές και ρωγμές 6 . Το επόμενο στρώμα χρονολογείται από νομίσματα του Αντιγόνου και Δημητρίου Β' (Εικ. 2) . Η τεχνική και διακοσμητική επιμέλεια της κεραμικής παραγωγής της φάσης αυτής είναι σαφής. Τ ο επόμενο στρώμα καθορίζεται χρονικά από τα νομίσματα του Κασσάνδρου και Λυσιμάχου και ανήκει στο πρώτο τέταρτο του 3ου αιώνα (Εικ. 3 ) . Τελικά, το βαθύτερο, στα 17 μ., οριοθετείται από τύπους του Κασσάνδρου και παρατηρείται χαρακτηριστική διαφοροποίηση και στην κεραμική. Πέρα από τις εμφανείς αλλαγές στις αναλογίες των σχημάτων των αγγείων και τα ατυχήματα στο γάνωμα, το σύνολο της κεραμικής είναι ακόσμητο (Εικ. 4 ) . Κατά την ανασκαφική περίοδο του 1993 άρχισε η έρευνα σε ένα άλλο πηγάδι, στο χώρο 20 της ανατολικής πτέρυγας της αγοράς. Ερευνήθηκε σε βάθος 9,70 μ. από το δάπεδο του αντίστοιχου χώρου. Το γέμισμα αποτελείτο από απανθρακωμένα υλικά, διαλυμένα ω μ ά πλιθάρια και διαφόρου μεγέθους λίθους7. Στα ευρήματα του γεμίσματος περιλαμβάνονται αβαφή και μελαμβαφή κομμάτια αγγείων, όστρεα, οστά, τμήματα ελαφρόπετρας και ιδιαίτερα μεγάλος αριθμός μεταλλικών αντικειμένων, κυρίως σιδερένιων8. Μετά από παρέλευση αρκετών ετών συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε η έρευνα του γεμίσματος του πηγαδιού στο χώρο 14 9 . Ο πυθμένας του βρίσκεται στα 19,20 μ. από το δάπεδο του χώρου. Το γέμισμα του περιείχε μεγάλες ποσότητες από θρυμματισμένα κεραμικά προϊόντα, αρκετά όμως διατηρούνταν αποσπασματικά. Στο κατώτατο στρώμα το γέμισμα αποτελείτο από συμπαγές στρώμα οστράκων, χωρίς άλλα συνευρήματα ή χώμα. Οι εργασίες στη νότια στοά κατά τη φετινή περίοδο διεξήχθησαν σε έξι χώρους, που είχαν εντοπιστεί από παλιότερα (χώροι I - V I ) . Ανήκουν σε ένα σύνολο είκοσι τεσσάρων διπλών χώρων στο δυτικό τμήμα της νότιας στοάς, που ανοίγουν σε ένα 6. Δημοσιευμένο παράδειγμα πινακίου με εμφανείς παραμορφώσεις από το πηγάδι, βλ. στο Α Ε Μ Θ < 1 9 9 2 , 120, Σχ. 4 , 1 2 5 , Εικ. 10. 7. Το μεγάλο μέγεθος μερικών από αυτές μας ανάγκασαν να διακόψουμε τη συνέχιση της ανασκαφής· 8. Η έρευνα σταμάτησε από την παρουσία μεγάλων γωνιόλιθων, η αφαίρεση των οποίων ήταν αδύνατη χωρίς τη χρήση ιδιαίτερου εξοπλισμού. 9. Η αφαίρεση του γεμίσματος του πηγαδιού αυτού είχε σταματήσει την 29η Αυγούστου 1987 σε βάθος 15 μ., λόγω ανεύρεσης του υδροφόρου ορίζοντα. Η αγορά της Πέλλας κατά το 1993 185 ! ί-ΓΤϋ : r j j t _ - j £ ί·π= S\ ; Γ 11 - H ' W - J J " Κ: 71: V ΈΓΠ Μ Η 54 E E 5ΗΒ πι i^rm Ίαϊ I Σ χ . 1. Γενικό τοπογραφικό αγοράς Πέλλας μετά την ανασκαφική περίοδο τοϋ 1 9 9 3 . δρόμο προς νότο (Σχ. 2 ) . Η συντριπτική πλειοψηφία των ευρημάτων των χώρων ανήκει σε αποσπασματικά σωζόμενους οξυπύθμενους αμφορείς της ομάδας Brindisi, λατινικούς, από την Κ ώ και λιγότερο σε αμφορείς από την Κνίδο (Εικ. 5-8). Τ α ευρήματα μας επιτρέπουν να τοποθετήσουμε στην περιοχή αυτή καταστήματα υγρών προϊόντων, πράγμα που είχε επισημανθεί και από την έρευνα παρακείμενων χώρων σε προηγούμενες περιόδους10. Μάλιστα η μεγαλύτερη κατηγορία των αμφορέων ανήκουν στη λεγόμενη ομάδα των αμφορέων λαδιού. Ιδιαιτερότητα φέτος παρουσίασε το περιεχόμενο αμφορέων μέσα στους οποίους είχαν αποθηκευτεί ποσότητες οστρέων της κατηγορίας των solenidae, από την οποία και σήμερα είναι γνωστά περί τα σαράντα είδη ανά τον κόσμο 11 . Τόσο στον Ατλαντικό όσο και σε περιοχές του Ειρηνικού συνεχίζεται η εμπορική τους εκμετάλλευση. Πρόκειται για τους σωλήνας των αρχαίων, που συγκεντρώνονταν από τους σωληνιστάς ή σωληνοθήρας του Αθήναιου 12 . Οι άρρενες, οι αυλοί ή δόχανες θεωρούνταν ταρακτικοί 10. ΑΕΜΘ 3,1989, 78. 11. Βλ. Εγνατία 4, 1993-1994, 238-239. 12. Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί 90. 188 I. Ακαμάτης περιοχή της αγοράς. Η θέση βέβαια μιας τέτοιας κατασκευής μέσα σε ένα δημόσιο κτίριο δεν είναι αναμενόμενη. Και η συνέχιση της ανασκαφής δεν επιβεβαίωσε την παρουσία κεραμικού κλιβάνου. Στα κινητά ευρήματα του στρώματος καταστροφής περιλαμβάνονται οξυπύθμενοι αμφορείς, μακεδονικοί αμφορείς, πινάκια, άλλα αγγεία ασυνήθιστης ποιότητας για την εποχή (Εικ. 11-13). Επίσης μεγάλος αριθμός καρφιών,1 ενδέσμων και άλλων σιδερένιων αντικειμένων από κατασκευές που χρησιμοποιούσαν το ξύλο. Στο δάπεδο βρέθηκαν αντικείμενα λατρείας, όπως ειδώλιο πτηνόμορφου θυμιατηριού και μεγάλο ειδώλιο της Μητέρας των Θεών, μιας -θεότητας πολύ συνηθισμένης κατά την ελληνιστική εποχή στη Μακεδονία, όπως αποδεικνύεται από τον μεγάλο αριθμό ειδωλίων της, αλλά και Ιερών της, όπως αυτό στη βόρεια πλευρά του συγκροτήματος της αγοράς της Πέλλας ή αυτό στη Βεργίνα17. Η συγκόλληση των θραυσμάτων του ειδωλίου μας έδωσε τον γνωστό τύπο της ένθρονης θεότητας με τη φιάλη στο δεξιό και το τύμπανο στο αριστερό χέρι. Πάνω όμως στο δεξιό της ώ μ ο απεικονίζεται νεανική μορφή με φρυγικό πίλο. Προφανώς ο Άττις, το αντικείμενο του πάθους της θεάς18. Η ανακάλυψη πολλών χρησιμοποιη- 17. Εγνατία 4, 1993-1994, 236, εικ. 4^5. 18. Μ. J. Vermaseren, The Legend of Attis in Greek and Roman Art, (1966) 22 κ.ε., Μ. Μ. Kobylina, Divinites orientales sur le littoral nord de la mer noire, (1976), J. M. Vermaseren, Corpus Cultus Cybelae Attidisque, fitudes preliminaires aux religions orientales dans l'Empire Romain, 50 (1977). Fr. Naumann, Die Ikono^raphie der Kybele in der phrygischen Η αγορά της Πέλλας κατά το 1993 189 μένων μονόμυξων, αλλά και πολύμυξων λυχναριών στο ίδιο στρώμα, μας υποχρεώνει να δεχτούμε τη συνέχιση των όποιων εργασιών στο χώρο και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Παρόλα τα ενδιαφέροντα ευρήματα στο χώρο αυτό, ουσιαστικότερες ενδείξεις παρουσιάστηκαν, όπως συνήθως συμβαίνει, τις δύο τελευταίες ημέρες της ανασκαφής. Τότε πάνω στο δάπεδο βρέθηκαν υπολείμματα λιωμένου μολύβδου και ένα σωληνωτό στενόμακρο αντικείμενο (Εικ. 14). Όμοια αντικείμενα είχαν βρεθεί και παλιότερα στην περιοχή, όχι όμως σε στρώμα καταστροφής. Ομάδα τέτοιων αντικειμένων έχει βρεθεί και στις παλιότερες ανασκαφές (Εικ. 15) 1 9 . Πρόκειται για σωληνοειδείς λιθαργύρους, που είναι προϊόντα της αρχαίας ελληνικής μεθόδου κυπέλλωσης με σιδερένιους ράβδους, κατά τη μεταλλουργική πράξη χωρισμού του αργύρου από τον αργυρούχο μόλυβδο, όπως επιβεβαιώνουν μεταξύ άλλων οι εργασίες για τη Λαυρεωτική των Κονοφάγου, Κακαβογιάννη, Jones και άλλων (Εικ. 16)20. Θεσσαλονίκη, Πανεπιστήμιο Ιωάννης Ακαμάτης und der griechischen Kunst, IstMitt Beiheft 28 (1983). 19. Τ α ευρήματα των παλιότερων ανασκαφών προέρχονται από το χώρο β, του τετραγώνου 1/6, που σκάφτηκε το 1962, ανήκει όμως στη δυτική στοά της αγοράς. Στους χώρους αμέσως προς τα βόρρεια κατά την ανασκαφική περίοδο του 1995 βρέθηκαν δεκάδες λιθάργυροι. Μερικοί βρέθηκαν και σε χώρους της ανατολικής στοάς. 20. Την τήξη σε καμίνους του μεταλλεύματος που έδινε τον αργυρούχο μόλυβδο ακολουθούσε ο χωρισμός του αργύρου από το μόλυβδο σε απλούστερη κάμινο, που επιτυγχανόταν με τη μέθοδο της «κυπέλλωσης». Πάνω στο λειωμένο στους 950° C περίπου μείγμα διοχετευόταν αέρας με φυσερά. Η ένωση του μολύβδου με το οξυγόνο έδινε το οξείδιο του μολύβδου (PbO), που οι αρχαίοι αποκαλούσαν λιθάργυρο, που επέπλεε ως ελαφρότερου του αργύρου και συγκεντρωνόταν από εκροή σε αγγείο με σχετικές όμως απώλειες. Ο καλύτερος διαχωρισμός επιτυγχανόταν με την επανειλειμμένη εμβάπτιση μιας σιδερένιας ράβδου μέσα στον αργυρούχο μόλυβδο. Με τη διαδικασία αυτή ο μόλυβδος, όχι όμως και ο άργυρος στερεοποιείτο γύρω από τη ράβδο, που με τη διαδοχική εμβάπτισή της σχηματιζόταν επάλληλες στρώσεις λιθάργυρου γύρω από αυτήν σαν φύλλα κρεμυδιού. Συνεχείς επαναλήψεις οδηγούσαν στην αφαίρεση του επιπλέοντος λιθαργύρου, ώστε να μείνει μόνο ο άργυρος στο κύπελλο. Είναι προφανές πως το αντικείμενο του στρώματος καταστροφής του χώρου ανήκει σε ένα σωληνωτό λιθάργυρο που δημιουργήθηκε κατά τις συνεχείς εμβαπτίσεις σιδερένειας ράβδου μέσα στον αργυρούχο μόλυβδο κατά το χωρισμό του μολύβδου από τον άργυρο. Τ ο βασικό λοιπόν ερώτημα που γεννάται εδώ είναι κατά πόσο η αρχαιολογική σκαπάνη στην Πέλλα έφερε στο φώς ένα εργαστήριο κυπέλλωσης λιθαργύρου. Τ α ανασκαφικά δεδομένα που σας παρουσίασα δεν αποκλείουν κάτι τέτοιο. Και στο συμπέρασμα αυτό οδηγείται η έρευνα και από τις πρώτες ανασκαφικές ενδείξεις σε τομές σε όμορους χώρους. Η παρουσία όμως των λειωμένων μαζών μολύβδου στο δάπεδο του χώρου φαίνεται πως αντιπροσωπεύουν την επόμενη φάση κατά την οποία οι σωληνωτοί λιθάργυροι λειώνονται για την παραγωγή του μολύβδου και των προϊόντων του. Κ. Κονφάγου, Το αρχαίο Λαύριο και η ελληνική τέχνη παραγωγής του αργύρου ( 1 9 8 0 ) 304, J. Ε. Jones, Historical Metallurgy 18, 1984, 65 κ.ε., Ε. Κακαβογιάννης, Τ α αρχαία μεταλλεία της Λαυρεωτικής (1988) 30-39. Πρβλ. και Εγνατία 4, 1993-1994, 236, σημ.11-14. THE AGORA OF PELLA IN 1993 by I. AKAMATIS In the agora of Pella, excavations continued in 1993 in wells in the Ε portico, in the S portico, and in the public building in the SW corner, the public record office. The well in area 3 was explored to a depth of 17 m. The fill consisted mainly of discarded pottery and waste material from pottery workshops, together with bones, metal objects, and quite a number of coins that date the layers of the fill to a period from Cassander's reign to the beginning of the 2nd c. BC. Only one well, in area 14, was completely explored, the bottom being located at a depth of 19.2 m. The lower layers of the fill consisted of a compacted layer of smashed vases. The six areas of the S portico that were investigated this year belong to shops selling mainly liquid products, for the overwhelming majority of the finds relate to pointed amphorae, of the Latin, Brindisi, Cos, and Cnidus types. One unusual find was quantities of razor-fish (Solenidae) shells in amphorae. Exploratory sections in the road to the S of the agora indicate that the lower layers date to the 2nd half of the 4th c. BC. A n area in the NE corner of the record office was investigated. The destruction layer contained strong evidence of fire. The finds include tubular lead monoxide, a product of bupellation, the process by which silver is r e covered from argentiferous lead.